بیان آیات
بـیـان آیـات آخـر سـوره کـه پـیـامبر(ص) را امر به صبر و تسبیح خدا مى کند و روز قیامترا به یاد مى آورد
و نیز در مقابل لجبازیها و استهزایى که نسبت به معاد و برگشتن به سوى خداى تعالى دارنـد، حوصله به خرج ده ، و پروردگار خود را با تسبیح عبادت کن ، و منتظر روز قیامت باش که با یک صیحه آغاز مى شود، و کسانى را که از خداى ندیده مى ترسند با قرآن تذکر بده .
فـاصـبـر عـلى مـایـقـولون و سـبـح بـحـمـد ربـک قـبـل طـلوع الشـمـس و قبل الغروب
(و سبح بحمد ربک ...) - این جمله رسول خدا(صلّى اللّه علیه و آله وسلّم)را دستور مـى دهـد کـه خـداى تـعـالى را از آنـچـه در بـاره اش مـى گویند تسبیح کند و منزه بدارد، تـنـزیـهـى کـه تـواءم بـا حـمـد او بـاشـد.و حـاصـلش این است که مى خواهد تا براى او فـعـل جـمـیـل اثـبـات نـمـوده ، هـر نـقـص و نـنـگـى را از او دور بـدارد.و تـسـبـیـح قـبـل از طـلوع آفـتـاب مى تواند با نماز صبح منطبق شود، یعنى مى شود گفت مراد از آن ، نماز صبح ، و مراد از تسبیح قبل از غروب ، نماز عصر و یا ظهر و عصر باشد.
و من اللیل فسبحه و ادبار السجود
(و ادبـار السـجود) - کلمه(ادبار) جمع(دبر)است ، و در عبارت است از منتهى الیـه هـر چـیـز؛ البـته منتهى الیه آن و مابعدش.و گویا مراد از آن ، تسبیح بعد از همه نـمـازهـا بـاشـد، چـون سـجـده ، در آخر هر رکعت از نماز است ، و قهرا با تعقیبات نمازهاى پـنجگانه منطبق مى شود. بعضى گفته اند: مراد از آن نافله هایى است که هر نمازى دارد.و بـعـضـى گـفته اند: مراد دو رکعت و یا چند رکعت نماز بعد از نماز مغرب است . و بعضى گفته اند: مراد از آن نماز وتر است که در آخر نافله هاى شب قرار دارد.
و استمع یوم یناد المناد من مکان قریب
در ایـن آیه(استماع)را به معانى مختلفى تفسیر کرده اند، و از همه به ذهن نزدیکتر ایـن اسـت کـه مـتـضـمـن معناى انتظار باشد، یعنى منتظر روزى باش که در آن روز بشنوى نـداى مـنـادى را از مـکـانـى نـزدیـک. و جـمـله(یـوم یـنـاد المـنـاد)روى هـم مـفـعـول(و اسـتـمـع)اسـت ، و مـراد از نـداى مـنـادى هـمـان نـفـخـه صـور اسـت کـه مـسـؤ ول آن به طورى که از آیه بعد استفاده مى شود در آن مى دمد.
یوم یسمعون الصیحه بالحق ذلک یوم الخروج
و مـعـناى اینکه فرمود(ذلک یوم الخروج) این است که امروز روز خروج از قبرها است ، همچنان که در جاى دیگر فرموده(یوم یخرجون من الا جداث سراعا).
انا نحن نحیى و نمیت و الینا المصیر
یوم تشقق الارض عنهم سراعا ذلک حشر علینا یسیر
نحن اعلم بما یقولون و ما انت علیهم بجبار فذکر بالقران من یخاف وعید
ایـن جـمـله در مـقـام تـعلیل جمله(فاصبر على ما یقولون)است ، مى فرماید در برابر آنـچـه مـى گـویـنـد صـبر کن ؛ براى اینکه ما مى دانیم که چه مى گویند، و تو که نمى تـوانـى مـجـبـورشان سازى ، پس تنها وظیفه ات این است که با قرآن تذکرشان دهى تا آنـان کـه از تـهدید خداوندشان مى ترسند متذکر شوند. و کلمه(جبار) در این آیه به معناى تسلطى است که بتواند مردم را بر اجراى خواسته هاى خود مجبور سازد.
و مـعـنـاى آیـه ایـن اسـت کـه:تو بر آنچه مى گویند صبر کن ، و به حمد پروردگارت تسبیح گوى ، و منتظر بعث باش که ما مى دانیم چه مى گویند، و به زودى سزایشان را در بـرابـر و مـطـابق آنچه کرده اند کف دستشان مى گذاریم ، و تو مسلط بر آنان نیستى کـه بـتـوانى بر اجراى خواسته خود مجبورشان سازى ، و در نتیجه آنچه را دعوتشان مى کـنـى انـجـامدهـنـد -یـعـنـى بـه خـدا و روز جـزا ایـمـان بـیـاورنـد-و وقـتـى حـال و وضـع آنان چنین است پس تو وظیفه خودت را انجام ده ، و کسانى را با قرآن تذکر بده که از تهدید من مى هراسند.
بحث روایتى
و در مجمع البیان است که از امام صادق(علیه السلام)روایت شده که در پاسخ شخصى کـه پـرسـیـد مـنـظـور از آیـه(و سـبـح بـحـمـد ربـک قبل طلوع الشمس و قبل الغروب) چیست ، فرمود: صبح که شد ده مرتبه مى گویى(لا اله الا اللّه وحـده لا شـریـک له له المـلک و له الحـمـد و هـو عـلى کل شى ء قدیر) و همین ده مرتبه را در عصر هم مى گویى .
و در الدر المـنـثـور اسـت کـه مـسـدد در مـسـند خود، و ابن منذر و ابن مردویه از على بن ابى طـالب(عـلیـه السـلام)روایـت کـرده انـد کـه فـرمـود: از رسول خدا(صلّى اللّه علیه و آله وسلّم) معناى(ادبار السجود) را پرسیدم ، فرمود:مـنـظـور دو رکـعـت بـعـد از مـغـرب اسـت ، و مـنـظـور از(ادبـار النـجـوم) دو رکـعـت قبل از نماز صبح است .
و در تفسیر قمى در ذیل آیه(فذکر بالقران من یخاف وعید) آمده که امام فرمود: یعنى اى محمد! با آن وعده هاى عذابى که در قرآن داده ایم ایشان را تذکر بده .