بیان آیات
در این آیات ، اجمالى از داستان شعیب(علیه السّلام) که یکى از پیامبران عرب است ذکر کرده و این داستان آخرى از هفت داستانى است که در این سوره آمده .
کذب اصحاب لئیکة المرسلین ... رب العالمین
اشاره به اینکه اصحاب ایکه چه کسانى بوده اند
کلمه(ایکه) به معناى بیشه اى است که درختان تو در همى داشته باشد. بعضى گفته اند این بیشه جنگلى بوده در نزدیکیهاى مدین که طایفه اى در آن زندگى مى کرده اند و از جمله پیامبرانى که به سویشان مبعوث شده شعیب(علیه السّلام) بوده ، وى اهل آن محل نبوده است و با مردمش بیگانه بوده ، به دلیل اینکه در این داستان مانند داستانهاى قبل ، پیغمبر مورد بحث را برادر آن قوم نخوانده و نفرموده(اخوهم شعیب) به خلاف هود و صالح که هم وطن با قوم خود بوده اند، و هم چنین لوط که از راه مصاهره و سببى فامیل قوم خود بود و لذا درباره این سه تن فرموده :(اخوهم هود) و(اخوهم صالح) و(اخوهم لوط) تفسیر بقیه الفاظ آیه گذشت .
اوفوا الکیل و لا تکونوا من المخسرین و زنوا بالقسطاس المستقیم
کلمه(کیل) به معناى مقیاسى است که متاع را از نظر حجم با آن مى سنجند و وفا کردن به کیل به این معناست که آن را کم نگیرند، و کلمه(قسطاس) به معناى ترازویى است که متاع را از نظر وزن با آن مى سنجند، و(استقامت قسطاس) به این است که آن را عادلانه به کار بزنند. و این دو آیه دستور مى دهد به اینکه کم فروشى نکنند و در دادن و گرفتن کالا کیل و ترازو را درست به کار ببرند.
و لا تبخسوا الناس اشیاءهم و لا تعثوا فى الارض مفسدین
کلمه(بخس) به معناى نقص در وزن و اندازه گیرى است ، همچنان که کلمه(اخسار) به معناى نقص در راس المال است .
و از ظاهر سیاق بر مى آید که جمله(و لا تبخسوا الناس اشیاءهم - کالا و متاع مردم را کم ندهید) متمم جمله(و زنوا بالقسطاس المستقیم) است ، همچنان که جمله(و لا تکونوا من المخسرین) قیدى است متمم جمله(اوفوا الکیل) و جمله(و لا تعثوا فى الارض مفسدین) تاکید هر دو نهى ، یعنى نهى در(لا تخسروا) و نهى در(لا تبخسوا) است و اثر شوم کم فروشى را بیان مى کند.
(و لا تعثوا فى الارض مفسدین) - کلمه(تعثوا) از(عثى) است ، که مانند(عیث) به معناى افساد است ، بنا بر این ، کلمه(مفسدین) حالى است که(تعثوا) را تاءکید مى کند و در داستان شعیب در سوره هود و نیز در تفسیر آیه(و زنوا بالقسطاس المستقیم ذلک خیر و احسن تاویلا) گفتارى پیرامون اینکه کم فروشى چه فسادهایى در اجتماع پدید مى آورد گذراندیم ، به آنجا مراجعه فرمایید.
و اتقوا الذى خلقکم و الجبلة الاولین
در مجمع البیان فرموده کلمه(جبلة) به معناى خلقى است که هر موجودى بر آن خلق مفطور شده .
پس مراد از جبله ، صاحبان جبلت است و معناى آیه این است که : از خدایى که شما و صاحبان جبلت گذشته را آفریده بترسید، همان خدایى که پدران گذشته شما و شما را با این فطرت آفریده که فساد را تقبیح نموده به شئامت آن اعتراف کنید.
و شاید این نکته اى که به آن اشاره کردیم باعث شده که خصوص مساءله جبلت در آیه
بیاید، به هر حال آیه شریفه به توحید در عبادت دعوت مى کند، چون مشرکین از خداى خالق که رب العالمین است هیچ پروایى نداشتند.
قالوا انما انت من المسحرین ... و ان نظنک لمن الکاذبین
تفسیر صدر این آیه گذشت و کلمه(ان) در ذیل آیه ، یعنى در جمله(ان نظنک) مخففه از مثقله است .
فاسقط علینا کسفا من السماء...
کلمه(کسف) - به کسره کاف و فتحه سین ، به طورى که گفته اند - جمع کسفه است ، یعنى قطعه ، و معناى آیه این است که قطعه اى از آسمان را بر سر ما بینداز، یعنى تو هیچ کارى از دستت بر نمى آید، هر چه مى خواهى بکن .
قال ربى اعلم بما تعملون
این جمله پاسخى است که شعیب به گفته آنان و پیشنهادى که در خصوص آوردن عذاب کرده اند داده و این کنایه است از اینکه او هیچ اختیارى در آوردن عذاب از خود ندارد و این کار مثل همه کارها به دست خداست ، چون او به آنچه مردم مى کنند داناتر است و بهتر مى داند که آیا عملشان مستوجب عذاب هست یا نه و اگر هست مستوجب چه عذابى است ؟ بنابر این آیه مورد بحث نظیر پاسخى است که هود به قومش داد و گفت :(انما العلم عند اللّه و ابلغکم ما ارسلت به).
فکذبوه فاخذهم عذاب یوم الظلة ...
(یوم الظله) همان روز عذاب قوم شعیب است ، که ابرى برایشان سایه افکند و تفصیل داستانشان در سوره هود گذشت .
ان فى ذلک لایة ... العزیز الرحیم
تفسیر این آیه نیز گذشت .
بحث روایتى
دو روایت درباره رسالت شعیب علیه السّلام
در کتاب جوامع الجامع در ذیل آیه(اذ قال لهم شعیب) گفته است : در حدیث آمده
که شعیب برادر اهل مدین بود و به عنوان رسول به سوى ایشان و نیز به سوى اصحاب ایکه فرستاده شده بود.
و در تفسیر قمى در ذیل جمله(و اتقوا الذى خلقکم و الجبلة الاولین) آمده که مقصود از(جبلة الاولین)، خلق اولین است ، و اینکه فرمود:(فکذبوه) یعنى قوم شعیب آن جناب را تکذیب کردند، و مقصود از عذاب در جمله(فاخذهم عذاب یوم الظلة) حرارت و بادهاى مسموم است .